.Jerzy Ochmański. POGRANICZE LITEWSKO-KRYWICKIE W EPOCE PLEMIENNEJ
Отрывки из статьи:
....hrystianizacja Litwy w obrządku katolickim, zapoczątkowana w 1387 roku przez Jagiełłę, wymagała oczywiście stworzenia na ziemiach litewskich organizacji kościelnej. Ustanowił więc Jagiełło w roku 1387 pier wsze biskupstwo w stolicy państwa, Wilnie, a także — według później szej tradycji, przekazanej przez Jana Długosza — założył w diecezji wileńskiej siedem kościołów parafialnych. Kościoły te miały powstać w Wiłkomierzu, Mojszagole, Niemenezynie, Miednikach, Krewie, Obolcach i Hajnie. Zastanawiające jest to, że dwa z tych kościołów po wstały nie na Litwie etnicznej, ale daleko poza jej granicami. Na Rusi mianowicie z fundacji Jagiełły miały powstać kościoły w Hajnie i w Obolcach. Hajna znajdowała się na samym krańcu litewskiego obszaru językowego, zaś Ob alce, położone w późniejszym powiecie orszańskim, dzieliła od Litwy odległość ponad 200 kilometrów. Po cóż więc zakładał Jagiełło kościoły katolickie w głębi prawosławnej Rusi? Czyżby pragnął skłonić Rusinów do przejścia na katolicyzm? Lecz po co w takim razie utworzył te parafie w małych gródkach, a nie w większych ośrodkach miejskich jak Mińsk, Witebsk, Orsza? Skoro jednak władca państwa litewskiego przystępował do fundacji kościołów także na ziemiach ruskich, musiał mieć ku temu poważne powody. W swoim edykcie o przyjęciu katolicyzmu, wydanym w Wilnie 22 lutego 1387 roku, zapowiedział Jagiełło, że „omnes nacione Lithvanos, utriusque sexus, cuiuscunque status, conditionis aut eminencie extiterint, in nostris dominiis Lithvanie et Russie existentes, ad fidem katholicam et sancte Romane Ecclesie obedienciam inducere". Miał więc wszystkich Litwinów przywieść do wiary katolickiej i posłuszeństwa Kościołowi rzymskiemu, nie bacząc na ich płeć i stan. Ochrzczeni mieli zostać i ci Litwini, którzy mieszkali poza Litwą na Rusi. Rzecz jasna, że aby tych żyjących na Rusi Litwinów (nawrócić na wiarę chrześcijańską i katolicką, należało wpierw wznieść dla nich kościoły. Musieli też Litwini w okolicach Hajny i Obolców mieszkać w pewnej większej masie, gdyż wydaje się wątpliwe, aby w miejscowościach tych stawiano kościoły dla nielicznych grup ludności litewskiej, dla kilku czy nawet kilkunastu osób.
Fundacja kościołów w Hajnie i Obolcach w 1387 roku skłania więc do postawienia tezy o istnieniu osadnictwa litewskiego w wieku XIV na terenie tych miejscowości i w ich okolicach. Niestety, z braku źródeł hi storycznych trudno jest dowieść słuszności tezy o ludności litewskiej we włości Hajna. Można wszakże wskazać na co najmniej dwie nazwy miej scowe litewskiego pochodzenia nad Hajną. Są to Jejnarowicze, oddalone o 6 km na północny zachód od Hajny, i Bakszty — 11 km na zachód od Hajny. Jejnarowicze noszą nazwę patronimiczną, urobioną od litewskiego niewątpliwie imienia Einaras, zaś Bakszty to lit. Bokštai (od bokštą, wieża, baszta)...
Nadzwyczaj ciekawe wiadomości, rzucające światło na Skład etniczny ludności włości oboleckiej, zawiera najdawniejsza księga zapisów Metryki Litewskiej. Księga ta, zwana (niesłusznie) HI księgą zapisów, mieści w sobie regestry sześciu nadań W. fes. Kazimierza Jagiellończyka, poczynionych w połowie XV wieku na rzecz różnych osób w Obolcach. Od biorcami tych nadań byli: Miłosz Wojsżwiłowicz, kniaź Andrej Wołodimirowicz, pan Sudimont Dorgiewicz (dwukrotnie), Sowirim Obolczanin oraz Giniwił Wisolgowicz. Rzecz godna uwagi — wszyscy oni byli Litwinami. Litwinem był kniaź Andrej, bowiem ojciec jego Włodzimierz zwał się Olgierdowiczem. Kniaź Andrej i kniaź Włodzimierz w przeci wieństwie do swego dziada i ojca W. ks. Olgierda, który zmarł jako poganin, wyznawali prawosławie. Litwinem był i Sowirim Obolczanin, gdyż nosił on nie spotykane u Rusinów imię, a dziad jego zwał się Kurkuti (lit. Kurkutis). Wszyscy oni otrzymali w Obolcach niewielkie posiadłości. Miłosz Wojszwiłowicz dostał „u Obolcoch sieło Sieno"168, które uprzednio należało do niejakiego Wasila Babicza. Nadanie to doko nane zostało po roku 1440, a przed rokiem 1444, ponieważ świadczący na dokumencie pan Dowgird, wojewoda wileński, w 1443 roku już nie żył. Kniaź Andrej, zmarły po 1455 roku, przed 1450 posiadał „U Vobolcach" trzy dymy — ,,tri siemii Sopryniczi, Orjabcewiczi a Procewiczi". Być może Litwinami byli Procewicze, gdyż nazwisko ich brzmi podobnie do lit. Pračiunai".
Najciekawsze są nadania dla Sudimonta Dorgiewicza, gdyż wyliczają one imiennie wszystkich jego poddanych w łącznej liczbie dwudziestu dwóch. Oto tekst pierwszego nadania:
„Panu Sudimontu Dorkgewiczu u Wobolcach czotyrnadcat czołowekow: Klim', Triczis, Swirklis, Juris, Dobutis, Rimejszis, Kuszlewicz, Mon'tejko, Dowemiko, Norejko, Mikołaj, Milka, Sudnik, Małaszko. Sam wielikij knjaź pri pane Dowkgirdu i Kezkgajłu".
Ponieważ i ten przywilej został wystawiony w obecności pana Dowgirda (+1443), łatwo ustalić, iż pochodzi on z lat 1440 - 1443. Dokiument zawiera listę 14 wieśniaków. Większość z nich nosi typowo litewskie imiona na -is i na -o. Litwinami niewątpliwie byli: Triczis, Swirklis, Juris, Dobutis, Rimejszis oraz Montejko, Dowemiko, oczywiście Norejko, noszący bardzo pospolite imię litewskie (lit. Noreika)! Litwinem był prawdopodobnie i Kuszlewicz, czyli syn Kuszla (lit. Kušlis). Zatem na 14 wymienionych chłopów oboleckich (przynajmniej 9 należy zaliczyć do narodowości litewskiej. Pięciu pozostałych chłopów — Klim, Mikołaj Mika, Sudnik i Małaszko — było pewnie Rusinami. Zestaw imion po zwala wnosić nie tylko o narodowości nadanych Dorgiewiczowi wieśnia ków, lecz także o ich wyznaniu. Zwraca uwagę to, że spośród dziewięciu Litwinów zaledwie jeden nosi chrześcijańskie imię Juris (z ruskiego Jurij). Widać z tego, że Litwini oboleccy byli mało podatni na wpływy prawosławia i katolicyzmu. Skoro nosili w większości własne, czysto litewskie imiona, najwyraźniej trwali jeszcze w pogaństwie.
Regestr drugiego nadania dla Sudimonta Dorgiewicza brzmi nastę pująco:
„Panu Sudimontu Dorkgewiczu u Bolcoch 8 czełowekow: Filit, Troczko, Mażelci, Ondruszko, Owilt, Tesziło, Małysz, Ejżwid, a zemlja pusta Dowkgew'szczina. P[a]n Petrasz a pan Andrej".
Datę tego dokumentu wyznacza osoba pana Petrasza. Pod tym imie niem występuje w połowie XV wieku Petrasz Montygirdowicz, marszałek ziemski od roku 1434, zmarły w roku 1452. Pan Andrej to niewątpli wie Andrzej Sakowicz, zmarły po roku 1458. Źródło to potwierdza wnioski, wysnute z poprzedniego nadania dla pana Sudimonta. Spośród 8 chłopów poddanych przynajmniej pięciu nosi imiona litewskie: Troczko, Mażelci, Owilt, Tesziło i Ejżwid. Litwinem też był nieżyjący już posiadacz ziemi zwanej Dowgewszczyzna, która nazwę swą wzięła od niejako Dowga (lit. daug — wiele, stąd Daugalis, Daugelis. Litwinem mógł być też Ondruszko, gdyż Rusin zwałby się raczej Andruszko (sło wiańskie a odpowiada litewskiemu ó). Oba nadania dla Sudimonta Dorgiewicza pozwalają stwierdzić, że znaczną część ludności chłopskiej we włości oboleckiej stanowili Litwini. Natomiast nadania dla Sowirima Obolczanina, opiewające na ziemię „paszną" (orną), pustą „u Wobolcoch" , którą „djadko jego derżał Kurkuti", dowodzą, że niektórzy z oboleckich Litwinów zaliczali się do klasy wyższej. Wielki książę bowiem nie darowywał ziemi 'ludziom prostym, jeno „bojarom, ludziom do brym". Istniała więc w Obolcach grupa rodzimych, (tutejszych bojarów litewskich, obok której w połowie XV wieku pojawili się bojarzy litewscy z odległej Litwy. Z Litwy bowiem pochodzili pewnie Miłosz Wojszwiłowicz i Sudimont Dorgiewicz. Z całą pewnością z Litwy wy wodził się ostatni, wymieniony przez Metrykę Litewską, odbiorca nada nia wielkoksiążęcego w Obolcach, Giniwił Wisolgowicz. Regestr przywi leju dla niego mówi bowiem:
„Kginiwiłu Wisolkgawiczu mednickomu u Wobolcoch tri sledy pustych na imja Turja na Nereszi; a s togo służiti osobnoju służboju, kak perwej stogo służba była". Dokument ten wystawiony został w Dorsuniszkach 15 listopada, indyktu 14 przez kanclerza „pana Michajłę" Kieżgajłę. Kieżgajło był kanclerzem w latach 1444 - 1476181, a w tych latach indyki 14 przypadał na rok 1452, z roku 1452 musi więc pocho dzić nadanie dla Giniwiła. Ponieważ powiedziano o nim „miednicki", pochodzić musiał z Miednik pod Wilnem albo też pełnił tam jakieś obo wiązki w służbie wielkiego księcia.
Nadania dla kniazia Andrzeja Włodzimierziowicza, Sudimonta Dorgiewicza oraz dla Sowirima pozwalają nie tylko stwierdzić obecność ży wiołu litewskiego w Obolcach. Umożliwiają one jednocześnie przedsta wienie cząstkowej struktury narodowościowej we włości oboleckiej. Kniaź Andrej i Sudimont otrzymali w Obolcach łącznie 25 dymów pod danych. Łącznie z Sowirimem w nadaniach występuje 26 osób (dymów) we włości Obolce. Z liczby tej przynajmniej 15 osób było narodowości litewskiej. Gdyby przyjąć założenie, że osoby nadawane zostały dobrane drogą losową, że jako przedmiot nadania wystąpili na zasadzie przypad kowego doboru, a więc w równiej mierze Litwini i Rusini, można by wyłaniającą się z tych kilku dokumentów strukturę narodowościową części włości uznać — na zasadzie pars pro toto — za typową, przecięt ną, właściwą dla całej włości Obolce. Cząstkowa struktura narodowo ściowa Olbolców wykazuje przewagę ludności litewskiej nad ruską w sto sunku 15 : 11 w liczbach absolutnych lub 58:42 w liczbach względnych (w odsetkach).
Nader cenna jest wzmianka o Kurkuciu, dziadzie Sowirima. Sowirim uzyskał przywilej na ziemię swego dziadka w 1446 roku. Kurkuć musiał więc władać tą ziemią w drugiej połowie XIV wieku czyli w czasach Jagiełły. Rzecz jasna, iż w dobie rządów Jagiełły Kurkuć nie był jedynym Litwinem w Obolcach, Masa wieśniaków litewskich, siedzących w Obol cach w połowie XV wieku, musiała zamieszkiwać tę okolicę od dawna. Z końca XVI wieku zachowały się dwa inwentarze wschodniej części byłej włości oboleckiej. W opisanej przez nie części rozpadłej już wło ści znajdowało się około 345 dymów. W powodzi imion prawosławnych i nazwisk ruskich inwentarze wymieniają kilka imion katolickich: Stanisław, Wojciech, Bartosz, Kaszpor, Jan, Jaśko, Matej (czyli Maciej obok ruskiego Matfiej). Do grupy ludności katolickiej zaliczyć by można na stępujące osoby (w kolejności podanej w inwentarzu z 1593 roku): Stanisław Balwier, Wojtiech Gorszewski, Stanisław Nazabytowski, Bartosz Burski, Jan Krowatski, Staśko Deszowy, Kaspor Kozłowicz, Jan Szczerba, Jaśko Mackowicz (znamienne, że ma brata Iwana), Janko Zakała, Jasiuk Zubowicz, Staś Szaternik, Matej Iwaszkowicz, Mikołaj Świrski, Mikołaj Wojtiechowicz, Krzysztof Kowalewski, Matej Andrejowicz, Janko (Jankowa służba), oraz Matys Suchorski (ma spolszczone nazwisko, był ziemianinem) i Martin Tatarin (Tatarzy zwykle nie byli. prawosławni). Obok tych osób jest jeszcze grupa o imionach lub na zwiskach patronimicznych litewskich. Do niej dają się zaliczyć: Oleksiej Kurejsza, Iwan Tiulpa, Chrol Oderejkowicz, Griszko Pleszko, Klim Gira, Marko Kuprejkowicz, Kuprejko, Swirid, Ilejko, Paweł Diagil, Sudilowicze. Łącznie grupy katolicka i litewska liczyły 32 osoby, czyli prze szło 9% ogółu ludności. Nie wiadomo, niestety, jak przedstawiały się stosunki etniczne i wyznaniowe w drugiej części włości, należącej do ple banii oboleckiej. Część ta w roku 1653 zamieszkiwana była przez co naj mniej 180 dymów 185 (całość włości na przełomie XVI - XVII wieku mu siała więc mieć około 500 dymów). W każdym razie w części kościelnej włości oboleckiej katolicyzm musiał być znacznie silniejszy niż w części wschodniej, prywatnej, inaczej bowiem kościół katolicki w' Obolcach nie przetrwałby aż do wieku XIX włącznie.
Wniosek o znacznej liczebności żywiołu litewskiego na terenie włości oboleckiej, wysnuty z nadań W. ks. Kazimierza Jagiellończyka, można poprzeć danymi toponomastyki okolicy Obolców. Na Białorusi niejedno krotnie występują nazwy (miejscowe typu Litwa wraz z pochodnymi na zwami. Z reguły są to wsie powstałe już wśród osadnictwa ruskiego i Rusinom też zawdzięczają swą nazwę. Nazwa wsi, zamieszkałej przez Li twinów, nawet choćby sarni jej mieszkańcy tego nie chcieli i zwali ją po swojemu inaczej, zawsze przybierała etnonim typu Litwa, jeśli miała obce otoczenie. Ruskiemu otoczeniu zwdzięczają na Białorusi swą nazwę równie liczne Lachowicze, litewskiemu zaś osady Krywicze, które wy znaczają granicę etniczną między Litwą a Rusią w dobie plemiennej,, zanim jeszcze nazwa plemienna Krywicze nie została wyparto przez ogól ną nazwę Ruś.
W okolicy Obolców w końcu XVI wieku występuje, co prawda, na zwa pochodna od litwy, mianowicie Koniec Litewski. Jednakże nie była to jedyna osada litewska we włości oboleckiej. Zbadanie nazw miejscowych w okolicy Obolców pozwala wykryć kilka wsi, których na zwy są wyraźnie litewskiego pochodzenia. Litewską etymologią mogą wykazać się przede wszystkim same Obolce. Nazwa tej osady została pewnie urobiona od rzeki Obol (Obolica, Obolanka), nad którą się ona znajduje. Najdawniejsze zapisy nazwy Obolców pochodzą z końca XIV wieku. W przywileju Jagiełły dla kościoła oboleckiego z roku 1387, zna nym zresztą z późniejszych odpisów z XVIII į XIX wieku, jest postać Obolce. We współczesnym źródle ruskim Obolczi188. W Metryce Litewskiej (64) w polowie XV wieku widnieją Bolce, Wobolce, Obolce189. Otóż na Litwie nie brak nazw wodnych ii miejscowych w rodzaju Obelė, Obelis, Obeliai, Obelupis, Vabale, Vabalas, Vabalninkai. Nazwy wodne Obelis Vabala mogły powstać od wyrazu vabalas, służącego do oznaczania żuka wodnego. Rzeka Obol uchodzi do Łuczesy, której -nazwa jest wyraźnie litewska (bałtyjska). Niedaleko na północ od Obolców leży wieś Wiejno, imająca swój odpowiednik w lit. Veinė, Veina. W kierunku południowo-zachodnim od Obolców położona jest miejscowość Uszwiejka, przed rostek use- kryje w sobie litewskie už- "za". Osada ta po rusku powinna więc nazywać się Zawiejka. Warto dodać, że obok Sienna (położonego około 25 km od Obolców, a niegdyś wchodzącego w skład włości oboleckiej) znajdują się wsi Łatygol (na południowy zachód) i Łatygowo (na północny wschód). Były to widocznie jenieckie osady łotewskie (Łatygoła = Łotwa), powstałe chyba jeszcze przed opanowaniem księstwa połockiego i witebskiego przez Litwę, czyli przed połową XIII wieku. Wydaje się, że geneza osadnictwa litewskiego we włości Obolce była inna niż Łatygoły koło Sienna, że Litwini nie znaleźli się tu jako jeńcy. ....
.... Prawdopodobnie ludność litewska, zamieszkująca (65) w XIV - XV wieku (i później) we włości Obolce, stanowi szczątek litewskiego odłamu Bałtów, który ongiś miał swe siedziby na późniejszej Białorusi.
Zdaniem H. Łowmiańskiego osadników litewskich ściągnął do Obolców Olgierd, który od około 1318 do 1345 roku (kiedy został W. ks. litewskim na Wilnie) rządził dzielnicą witebską . Niewątpliwym śladem rzą dów Olgierda w Witebsku jest spotykany tylko w ziemi witebskiej litewskiego pochodzenia termin žibentiai oznaczający służbę, która dbała o oświetlenie zamku195. Ale czy ten lituanizm .(lituanizmów sporo jest w języku Rusi litewskiej) wskazuje, że Olgierd z dalekiej Litwy ściągał do ziemi witebskiej także grupę wieśniaków? Po cóż by to czynił, skoro na miejscu dosyć było do służby chłopów Rusinów? Raczej należy są dzić, że Litwini oboleccy stanowią szczątek starolitewskiej ludności w okolicy Orszy, za czym przemawia bałtyjska toponomastyka i hydronomia tego obszaru196.
KWESTIA WYSP OSADNICTWA LITEWSKIEGO NA BIAŁORUSI POŁUDNIOWEJ
Obolce nie stanowiły jedynej wyspy litewskiej na Białorusi. Również w zachodniej Białorusi na północ od bagien Jasiołdy (za którą na po łudnie brak śladów litewskosci) między parafialnymi miejscowościami Kosow i Różana znajduje się dość zwarte terytorium z wcale liczną grupą litewskich nazw miejscowych. Granice tego obszaru na zachód (66) od Kosowa określają osady: Jundziłowicze, Mizgiry, Bołty, Darguże, Buc ki, Towćwiły, Kulesze, Milejki, Żmojdziaki, Skuraty i Jatwież. Nazwa tej ostatniej wsi wskazuje na jaćwieskie pochodzenie przynajmniej czę ści ludności tych osad, gdy natomiast Żmojdziaki zdają się dowodzić, że istniał jeszcze drugi prąd kolonizacyjny — żmudzki. Wynika z tego, że wyspa osadnictwa litewskiego między Kosowem a Różaną powstała dopiero w średniowieczu, mianowicie w XIII wieku, kiedy resztki Jaćwięgów szukały w państwie litewskim schronienia przed Krzyżakami, Polską i Rusią.
Okolice Lachowicz są klasycznym przykładem wieloetnicznego osad nictwa na Białorusi. Tuż na zachód od tego miasteczka, będącego nieg dyś — jak dowodzi nazwa — osadą zamieszkałą przez Lachów — Pola ków, znajdują się Łotwa Wielka i Łotwa Mała. Nieco dalej od nich leżą Turki, a powyżej na północ — Litwa. Dopiero kilka kilometrów na południowy wschód od Litwy położone są Rusiny. Na północ od Lacho wicz jest znowu Jatwież, a na wschód od niej Lachy, poniżej których leżą Litwinczyce. Na południe od Lachowicz siedzą Mazurki i Rusinowicze, na zachód zaś Litowka. Na wschód od Lachowicz znowu wystę pują miejscowości Lachy i Szlonzaki (czyli Ślązaki). Dla kompletu nazw etnicznych wokół Lachowicz brak chyba tylko Prusów, położonych zre sztą nieco dalej koło Cimkowicz. Na obszarze lachowickim, jak wynika z nazewnictwa, zetknęło się więc sześć narodowości: Jaćwleż, Lachy (z Mazurkami i Szłonzakami), Litwa, Łotwa, Rusini i Turki197. Co więcej, okolice Lachowicz są usiane licznymi nazwami litewskimi; oto one: Darowo, Dojniki, Dołgenty, Domasze, Girowo, Jakszyce, Łabusy, Mostwiłowicze (Wielkie i Małe), Naruszewicze, Nacza, Ostrejki, Ponacza, Rakczany, Romaszki, Sakuny, Sawejki, Singały, Talminowicze, Trabowicze. (67)
Ten niezwykle ciekawy teren etnograficzny, jakim były Lachowicze z przyległościami, jest wytworem epoki wczesnego średniowiecza. W wy niku wypraw łupieskich na sąsiednie kraje, książęta ruscy w XI - XIII wieku sprowadzili tu i osadzili na terenach dziewiczych ludność polską i łotewską, a zapewne i litewską czy jaćwieską. Osadnictwo jenieckie w okolicach Lachowicz z uwagi na obecność nazw typu Litwa : Litewka, należy datować raczej na okres staroruski niż epokę rządów litewskich, które rozciągnięte zostały na tę krainę za czasów W. ks. Giedymina (1315-1341). Bowiem władcy litewscy o ile popierali i rozwijali kolonizację bojarską na ziemiach ruskich, o tyle nie przykładali — jak wynika ex silentio źródeł historycznych — starań do osadzania na Rusi chłopów litewskich. Nie można jednak zdecydowanie wykluczyć, iż w pobliżu Lachowicz od niepamiętnych czasów siedziała jakaś grupa ludności starolitewskiej, obok której w średniowieczu zostali osadzeni przymusem Lachowie, Łotysze i Jaćwięgowie. Za obecnością ludności starolitewskiej w tej okolicy przemawiałyby nazwy rzek Szczara (pruska Skara) i Nacza (lit. Nočia).
Do rzędu parafii, które w wieku XVI mogły obejmować katechizacją ludność litewską należy zaliczyć z uwagi na litewską top onomastykę: Iwieniec z wsiami Mieszkucie, Jurciszki, Wołma, Anjdrejaszki, Borcie, Litwa; Kojdanów z wsiami Litwiany, Szylwiły, Narońcie, Norejki.
Sporna co do swego pochodzenia jest w literaturze naukowej wyspa litewska na południe od Niemna, a mianowicie dawna włość Zdzięcioł, lit. Zietela, w której język litewski przetrwał aż do naszych czasów. W skład tej wyspy dawnego osadnictwa litewskiego w XVI wieku wcho dziły otaczające Zdzięcioł wsie: Czynejki, Gierniki, Jezgały, Jatwież, Kocki, Koczkoły, Kurpiesze, Litawory, Małducie, Narbutowicze, Nagorniki, Norcowicze, Obelkowicze, Pacowszczyzna, Pagiry, Tołkuny, Zyborty, Żodejki. Niektórzy badacze, jak np. E. Wolter, J. Otrębsiki oraz H. Łowmiański, uważają Litwinów zdzięciolskich za potomków uchodź ców z Prus lub Jaćwieży z XIII wieku198. Wieś Jatwież, zwana przez zdzięciolskich Litwinów także Dainava, zdawałaby się tę hipotezę w czę ści potwierdzać, ale w takim razie trudno wyjaśnić, dlaczego odosobnio ny dialekt zdzięciolski jest dialektem nie pruskim (czy jaćwieskim), ale litewskim. Kwestię wyjaśnić można przyjmując, że Zdzięcioł jest wyspą osadnictwa starolitewskiego, a oczywista domieszka Jaćwięgów, osadzo nych tu pewnie za W. ks. Trojdena (l269-l281) wpłynęła tylko na pewne właściwości języka Litwinów zdzięciolskich. Obecności Prusów we włości (68) Zdzięcioł źródła historyczne nie wykazują. By cała ludność włości Zdzięcioł wywodziła się z Jaćwieży i dopiero potem uległa litwinizacji — i to w słowiańskim otoczeniu — jest wykluczone: zmiana języka z jaćwieskiego na litewski mogła bowiem nastąpić tylko w warunkach istnienia większości litewskiej.
Za najdalej na południe Białorusi wysuniętą wysepkę litewską można uznać wieś Jodczyce pod Cimkowiczami. Zachowany inwentarz tej wsi z 1614 roku wykazuje w tej miejscowości właściwie same tylko katolickie i zlitewszczone imiona oraz litewskie nazwiska: Miluk, Łukasz i Jaśko Pacukielenia, Wojciuk Plewaczycz, Stasiuk Motczenia — to wszyscy katolicy, a zeslawizowane sufiksy -uk wskazują na ich litewskie pochodzenie. Czysto po litewsku brzmią imiona lub nazwiska następujących chłopów: Jurgis Gireczenia, Herman Szwejkuć, Jurgis Trucienia, Stasiuk Szwejkuć 199. Litewskiego pochodzenia jest d nazwa samej wsi — od juodas — czarny. Pobliska wieś Urwiedź również nazwą ujawnia swe litewskie pochodzenie {por. lit. Urviai). Litewskie 'mogły być też leżące na wschód od Jodczyc Dowmontowicze (lit. Daumantas) i Mockowicze (od Mockus, z polskiego Maciej — Maćko).
Kwestia, czy wyspy litewskiego osadnictwa między Kosowem a Różaną, pod Lachowiczami, pod Kojdanowem i Jodczycami pod Słuckiem są reliktami starolitewskiego, czy też wytworem średniowiecznego osadnictwa litewskiego200, pozostaje otwartą. Analogie w postaci połączonych ze zwartym terytorium litewskim obszarów osadnictwa litewskiego: Dekszniany — Bakszty; Iwieniec — Kamień, a także Zdzięcioła, wczesne wiadomości o Litwinach w Obolcach, przemawiałyby za ich dawną genezą, za tym, iż są one reliktami starolitewskiego osadnictwa. Zwraca (69) uwagę i to, że mieszczą się one w zasięgu litewskiej toponimii na Białorusi, którą wyznacza na południu linia Prużany — Słuck — Rohaczew — Kostiukowicze201, a która mniej więcej odpowiada południowemu zasięgowi bałtyjskiej kultury ceramiki (kreskowanej.
- LITEWSKA GRANICA ETNICZNA NA WSCHODZIE OD EPOKI PLEMIENNEJ DO XVI WIEKU
Отрывки из статьи:
....hrystianizacja Litwy w obrządku katolickim, zapoczątkowana w 1387 roku przez Jagiełłę, wymagała oczywiście stworzenia na ziemiach litewskich organizacji kościelnej. Ustanowił więc Jagiełło w roku 1387 pier wsze biskupstwo w stolicy państwa, Wilnie, a także — według później szej tradycji, przekazanej przez Jana Długosza — założył w diecezji wileńskiej siedem kościołów parafialnych. Kościoły te miały powstać w Wiłkomierzu, Mojszagole, Niemenezynie, Miednikach, Krewie, Obolcach i Hajnie. Zastanawiające jest to, że dwa z tych kościołów po wstały nie na Litwie etnicznej, ale daleko poza jej granicami. Na Rusi mianowicie z fundacji Jagiełły miały powstać kościoły w Hajnie i w Obolcach. Hajna znajdowała się na samym krańcu litewskiego obszaru językowego, zaś Ob alce, położone w późniejszym powiecie orszańskim, dzieliła od Litwy odległość ponad 200 kilometrów. Po cóż więc zakładał Jagiełło kościoły katolickie w głębi prawosławnej Rusi? Czyżby pragnął skłonić Rusinów do przejścia na katolicyzm? Lecz po co w takim razie utworzył te parafie w małych gródkach, a nie w większych ośrodkach miejskich jak Mińsk, Witebsk, Orsza? Skoro jednak władca państwa litewskiego przystępował do fundacji kościołów także na ziemiach ruskich, musiał mieć ku temu poważne powody. W swoim edykcie o przyjęciu katolicyzmu, wydanym w Wilnie 22 lutego 1387 roku, zapowiedział Jagiełło, że „omnes nacione Lithvanos, utriusque sexus, cuiuscunque status, conditionis aut eminencie extiterint, in nostris dominiis Lithvanie et Russie existentes, ad fidem katholicam et sancte Romane Ecclesie obedienciam inducere". Miał więc wszystkich Litwinów przywieść do wiary katolickiej i posłuszeństwa Kościołowi rzymskiemu, nie bacząc na ich płeć i stan. Ochrzczeni mieli zostać i ci Litwini, którzy mieszkali poza Litwą na Rusi. Rzecz jasna, że aby tych żyjących na Rusi Litwinów (nawrócić na wiarę chrześcijańską i katolicką, należało wpierw wznieść dla nich kościoły. Musieli też Litwini w okolicach Hajny i Obolców mieszkać w pewnej większej masie, gdyż wydaje się wątpliwe, aby w miejscowościach tych stawiano kościoły dla nielicznych grup ludności litewskiej, dla kilku czy nawet kilkunastu osób.
Fundacja kościołów w Hajnie i Obolcach w 1387 roku skłania więc do postawienia tezy o istnieniu osadnictwa litewskiego w wieku XIV na terenie tych miejscowości i w ich okolicach. Niestety, z braku źródeł hi storycznych trudno jest dowieść słuszności tezy o ludności litewskiej we włości Hajna. Można wszakże wskazać na co najmniej dwie nazwy miej scowe litewskiego pochodzenia nad Hajną. Są to Jejnarowicze, oddalone o 6 km na północny zachód od Hajny, i Bakszty — 11 km na zachód od Hajny. Jejnarowicze noszą nazwę patronimiczną, urobioną od litewskiego niewątpliwie imienia Einaras, zaś Bakszty to lit. Bokštai (od bokštą, wieża, baszta)...
Nadzwyczaj ciekawe wiadomości, rzucające światło na Skład etniczny ludności włości oboleckiej, zawiera najdawniejsza księga zapisów Metryki Litewskiej. Księga ta, zwana (niesłusznie) HI księgą zapisów, mieści w sobie regestry sześciu nadań W. fes. Kazimierza Jagiellończyka, poczynionych w połowie XV wieku na rzecz różnych osób w Obolcach. Od biorcami tych nadań byli: Miłosz Wojsżwiłowicz, kniaź Andrej Wołodimirowicz, pan Sudimont Dorgiewicz (dwukrotnie), Sowirim Obolczanin oraz Giniwił Wisolgowicz. Rzecz godna uwagi — wszyscy oni byli Litwinami. Litwinem był kniaź Andrej, bowiem ojciec jego Włodzimierz zwał się Olgierdowiczem. Kniaź Andrej i kniaź Włodzimierz w przeci wieństwie do swego dziada i ojca W. ks. Olgierda, który zmarł jako poganin, wyznawali prawosławie. Litwinem był i Sowirim Obolczanin, gdyż nosił on nie spotykane u Rusinów imię, a dziad jego zwał się Kurkuti (lit. Kurkutis). Wszyscy oni otrzymali w Obolcach niewielkie posiadłości. Miłosz Wojszwiłowicz dostał „u Obolcoch sieło Sieno"168, które uprzednio należało do niejakiego Wasila Babicza. Nadanie to doko nane zostało po roku 1440, a przed rokiem 1444, ponieważ świadczący na dokumencie pan Dowgird, wojewoda wileński, w 1443 roku już nie żył. Kniaź Andrej, zmarły po 1455 roku, przed 1450 posiadał „U Vobolcach" trzy dymy — ,,tri siemii Sopryniczi, Orjabcewiczi a Procewiczi". Być może Litwinami byli Procewicze, gdyż nazwisko ich brzmi podobnie do lit. Pračiunai".
Najciekawsze są nadania dla Sudimonta Dorgiewicza, gdyż wyliczają one imiennie wszystkich jego poddanych w łącznej liczbie dwudziestu dwóch. Oto tekst pierwszego nadania:
„Panu Sudimontu Dorkgewiczu u Wobolcach czotyrnadcat czołowekow: Klim', Triczis, Swirklis, Juris, Dobutis, Rimejszis, Kuszlewicz, Mon'tejko, Dowemiko, Norejko, Mikołaj, Milka, Sudnik, Małaszko. Sam wielikij knjaź pri pane Dowkgirdu i Kezkgajłu".
Ponieważ i ten przywilej został wystawiony w obecności pana Dowgirda (+1443), łatwo ustalić, iż pochodzi on z lat 1440 - 1443. Dokiument zawiera listę 14 wieśniaków. Większość z nich nosi typowo litewskie imiona na -is i na -o. Litwinami niewątpliwie byli: Triczis, Swirklis, Juris, Dobutis, Rimejszis oraz Montejko, Dowemiko, oczywiście Norejko, noszący bardzo pospolite imię litewskie (lit. Noreika)! Litwinem był prawdopodobnie i Kuszlewicz, czyli syn Kuszla (lit. Kušlis). Zatem na 14 wymienionych chłopów oboleckich (przynajmniej 9 należy zaliczyć do narodowości litewskiej. Pięciu pozostałych chłopów — Klim, Mikołaj Mika, Sudnik i Małaszko — było pewnie Rusinami. Zestaw imion po zwala wnosić nie tylko o narodowości nadanych Dorgiewiczowi wieśnia ków, lecz także o ich wyznaniu. Zwraca uwagę to, że spośród dziewięciu Litwinów zaledwie jeden nosi chrześcijańskie imię Juris (z ruskiego Jurij). Widać z tego, że Litwini oboleccy byli mało podatni na wpływy prawosławia i katolicyzmu. Skoro nosili w większości własne, czysto litewskie imiona, najwyraźniej trwali jeszcze w pogaństwie.
Regestr drugiego nadania dla Sudimonta Dorgiewicza brzmi nastę pująco:
„Panu Sudimontu Dorkgewiczu u Bolcoch 8 czełowekow: Filit, Troczko, Mażelci, Ondruszko, Owilt, Tesziło, Małysz, Ejżwid, a zemlja pusta Dowkgew'szczina. P[a]n Petrasz a pan Andrej".
Datę tego dokumentu wyznacza osoba pana Petrasza. Pod tym imie niem występuje w połowie XV wieku Petrasz Montygirdowicz, marszałek ziemski od roku 1434, zmarły w roku 1452. Pan Andrej to niewątpli wie Andrzej Sakowicz, zmarły po roku 1458. Źródło to potwierdza wnioski, wysnute z poprzedniego nadania dla pana Sudimonta. Spośród 8 chłopów poddanych przynajmniej pięciu nosi imiona litewskie: Troczko, Mażelci, Owilt, Tesziło i Ejżwid. Litwinem też był nieżyjący już posiadacz ziemi zwanej Dowgewszczyzna, która nazwę swą wzięła od niejako Dowga (lit. daug — wiele, stąd Daugalis, Daugelis. Litwinem mógł być też Ondruszko, gdyż Rusin zwałby się raczej Andruszko (sło wiańskie a odpowiada litewskiemu ó). Oba nadania dla Sudimonta Dorgiewicza pozwalają stwierdzić, że znaczną część ludności chłopskiej we włości oboleckiej stanowili Litwini. Natomiast nadania dla Sowirima Obolczanina, opiewające na ziemię „paszną" (orną), pustą „u Wobolcoch" , którą „djadko jego derżał Kurkuti", dowodzą, że niektórzy z oboleckich Litwinów zaliczali się do klasy wyższej. Wielki książę bowiem nie darowywał ziemi 'ludziom prostym, jeno „bojarom, ludziom do brym". Istniała więc w Obolcach grupa rodzimych, (tutejszych bojarów litewskich, obok której w połowie XV wieku pojawili się bojarzy litewscy z odległej Litwy. Z Litwy bowiem pochodzili pewnie Miłosz Wojszwiłowicz i Sudimont Dorgiewicz. Z całą pewnością z Litwy wy wodził się ostatni, wymieniony przez Metrykę Litewską, odbiorca nada nia wielkoksiążęcego w Obolcach, Giniwił Wisolgowicz. Regestr przywi leju dla niego mówi bowiem:
„Kginiwiłu Wisolkgawiczu mednickomu u Wobolcoch tri sledy pustych na imja Turja na Nereszi; a s togo służiti osobnoju służboju, kak perwej stogo służba była". Dokument ten wystawiony został w Dorsuniszkach 15 listopada, indyktu 14 przez kanclerza „pana Michajłę" Kieżgajłę. Kieżgajło był kanclerzem w latach 1444 - 1476181, a w tych latach indyki 14 przypadał na rok 1452, z roku 1452 musi więc pocho dzić nadanie dla Giniwiła. Ponieważ powiedziano o nim „miednicki", pochodzić musiał z Miednik pod Wilnem albo też pełnił tam jakieś obo wiązki w służbie wielkiego księcia.
Nadania dla kniazia Andrzeja Włodzimierziowicza, Sudimonta Dorgiewicza oraz dla Sowirima pozwalają nie tylko stwierdzić obecność ży wiołu litewskiego w Obolcach. Umożliwiają one jednocześnie przedsta wienie cząstkowej struktury narodowościowej we włości oboleckiej. Kniaź Andrej i Sudimont otrzymali w Obolcach łącznie 25 dymów pod danych. Łącznie z Sowirimem w nadaniach występuje 26 osób (dymów) we włości Obolce. Z liczby tej przynajmniej 15 osób było narodowości litewskiej. Gdyby przyjąć założenie, że osoby nadawane zostały dobrane drogą losową, że jako przedmiot nadania wystąpili na zasadzie przypad kowego doboru, a więc w równiej mierze Litwini i Rusini, można by wyłaniającą się z tych kilku dokumentów strukturę narodowościową części włości uznać — na zasadzie pars pro toto — za typową, przecięt ną, właściwą dla całej włości Obolce. Cząstkowa struktura narodowo ściowa Olbolców wykazuje przewagę ludności litewskiej nad ruską w sto sunku 15 : 11 w liczbach absolutnych lub 58:42 w liczbach względnych (w odsetkach).
Nader cenna jest wzmianka o Kurkuciu, dziadzie Sowirima. Sowirim uzyskał przywilej na ziemię swego dziadka w 1446 roku. Kurkuć musiał więc władać tą ziemią w drugiej połowie XIV wieku czyli w czasach Jagiełły. Rzecz jasna, iż w dobie rządów Jagiełły Kurkuć nie był jedynym Litwinem w Obolcach, Masa wieśniaków litewskich, siedzących w Obol cach w połowie XV wieku, musiała zamieszkiwać tę okolicę od dawna. Z końca XVI wieku zachowały się dwa inwentarze wschodniej części byłej włości oboleckiej. W opisanej przez nie części rozpadłej już wło ści znajdowało się około 345 dymów. W powodzi imion prawosławnych i nazwisk ruskich inwentarze wymieniają kilka imion katolickich: Stanisław, Wojciech, Bartosz, Kaszpor, Jan, Jaśko, Matej (czyli Maciej obok ruskiego Matfiej). Do grupy ludności katolickiej zaliczyć by można na stępujące osoby (w kolejności podanej w inwentarzu z 1593 roku): Stanisław Balwier, Wojtiech Gorszewski, Stanisław Nazabytowski, Bartosz Burski, Jan Krowatski, Staśko Deszowy, Kaspor Kozłowicz, Jan Szczerba, Jaśko Mackowicz (znamienne, że ma brata Iwana), Janko Zakała, Jasiuk Zubowicz, Staś Szaternik, Matej Iwaszkowicz, Mikołaj Świrski, Mikołaj Wojtiechowicz, Krzysztof Kowalewski, Matej Andrejowicz, Janko (Jankowa służba), oraz Matys Suchorski (ma spolszczone nazwisko, był ziemianinem) i Martin Tatarin (Tatarzy zwykle nie byli. prawosławni). Obok tych osób jest jeszcze grupa o imionach lub na zwiskach patronimicznych litewskich. Do niej dają się zaliczyć: Oleksiej Kurejsza, Iwan Tiulpa, Chrol Oderejkowicz, Griszko Pleszko, Klim Gira, Marko Kuprejkowicz, Kuprejko, Swirid, Ilejko, Paweł Diagil, Sudilowicze. Łącznie grupy katolicka i litewska liczyły 32 osoby, czyli prze szło 9% ogółu ludności. Nie wiadomo, niestety, jak przedstawiały się stosunki etniczne i wyznaniowe w drugiej części włości, należącej do ple banii oboleckiej. Część ta w roku 1653 zamieszkiwana była przez co naj mniej 180 dymów 185 (całość włości na przełomie XVI - XVII wieku mu siała więc mieć około 500 dymów). W każdym razie w części kościelnej włości oboleckiej katolicyzm musiał być znacznie silniejszy niż w części wschodniej, prywatnej, inaczej bowiem kościół katolicki w' Obolcach nie przetrwałby aż do wieku XIX włącznie.
Wniosek o znacznej liczebności żywiołu litewskiego na terenie włości oboleckiej, wysnuty z nadań W. ks. Kazimierza Jagiellończyka, można poprzeć danymi toponomastyki okolicy Obolców. Na Białorusi niejedno krotnie występują nazwy (miejscowe typu Litwa wraz z pochodnymi na zwami. Z reguły są to wsie powstałe już wśród osadnictwa ruskiego i Rusinom też zawdzięczają swą nazwę. Nazwa wsi, zamieszkałej przez Li twinów, nawet choćby sarni jej mieszkańcy tego nie chcieli i zwali ją po swojemu inaczej, zawsze przybierała etnonim typu Litwa, jeśli miała obce otoczenie. Ruskiemu otoczeniu zwdzięczają na Białorusi swą nazwę równie liczne Lachowicze, litewskiemu zaś osady Krywicze, które wy znaczają granicę etniczną między Litwą a Rusią w dobie plemiennej,, zanim jeszcze nazwa plemienna Krywicze nie została wyparto przez ogól ną nazwę Ruś.
W okolicy Obolców w końcu XVI wieku występuje, co prawda, na zwa pochodna od litwy, mianowicie Koniec Litewski. Jednakże nie była to jedyna osada litewska we włości oboleckiej. Zbadanie nazw miejscowych w okolicy Obolców pozwala wykryć kilka wsi, których na zwy są wyraźnie litewskiego pochodzenia. Litewską etymologią mogą wykazać się przede wszystkim same Obolce. Nazwa tej osady została pewnie urobiona od rzeki Obol (Obolica, Obolanka), nad którą się ona znajduje. Najdawniejsze zapisy nazwy Obolców pochodzą z końca XIV wieku. W przywileju Jagiełły dla kościoła oboleckiego z roku 1387, zna nym zresztą z późniejszych odpisów z XVIII į XIX wieku, jest postać Obolce. We współczesnym źródle ruskim Obolczi188. W Metryce Litewskiej (64) w polowie XV wieku widnieją Bolce, Wobolce, Obolce189. Otóż na Litwie nie brak nazw wodnych ii miejscowych w rodzaju Obelė, Obelis, Obeliai, Obelupis, Vabale, Vabalas, Vabalninkai. Nazwy wodne Obelis Vabala mogły powstać od wyrazu vabalas, służącego do oznaczania żuka wodnego. Rzeka Obol uchodzi do Łuczesy, której -nazwa jest wyraźnie litewska (bałtyjska). Niedaleko na północ od Obolców leży wieś Wiejno, imająca swój odpowiednik w lit. Veinė, Veina. W kierunku południowo-zachodnim od Obolców położona jest miejscowość Uszwiejka, przed rostek use- kryje w sobie litewskie už- "za". Osada ta po rusku powinna więc nazywać się Zawiejka. Warto dodać, że obok Sienna (położonego około 25 km od Obolców, a niegdyś wchodzącego w skład włości oboleckiej) znajdują się wsi Łatygol (na południowy zachód) i Łatygowo (na północny wschód). Były to widocznie jenieckie osady łotewskie (Łatygoła = Łotwa), powstałe chyba jeszcze przed opanowaniem księstwa połockiego i witebskiego przez Litwę, czyli przed połową XIII wieku. Wydaje się, że geneza osadnictwa litewskiego we włości Obolce była inna niż Łatygoły koło Sienna, że Litwini nie znaleźli się tu jako jeńcy. ....
.... Prawdopodobnie ludność litewska, zamieszkująca (65) w XIV - XV wieku (i później) we włości Obolce, stanowi szczątek litewskiego odłamu Bałtów, który ongiś miał swe siedziby na późniejszej Białorusi.
Zdaniem H. Łowmiańskiego osadników litewskich ściągnął do Obolców Olgierd, który od około 1318 do 1345 roku (kiedy został W. ks. litewskim na Wilnie) rządził dzielnicą witebską . Niewątpliwym śladem rzą dów Olgierda w Witebsku jest spotykany tylko w ziemi witebskiej litewskiego pochodzenia termin žibentiai oznaczający służbę, która dbała o oświetlenie zamku195. Ale czy ten lituanizm .(lituanizmów sporo jest w języku Rusi litewskiej) wskazuje, że Olgierd z dalekiej Litwy ściągał do ziemi witebskiej także grupę wieśniaków? Po cóż by to czynił, skoro na miejscu dosyć było do służby chłopów Rusinów? Raczej należy są dzić, że Litwini oboleccy stanowią szczątek starolitewskiej ludności w okolicy Orszy, za czym przemawia bałtyjska toponomastyka i hydronomia tego obszaru196.
KWESTIA WYSP OSADNICTWA LITEWSKIEGO NA BIAŁORUSI POŁUDNIOWEJ
Obolce nie stanowiły jedynej wyspy litewskiej na Białorusi. Również w zachodniej Białorusi na północ od bagien Jasiołdy (za którą na po łudnie brak śladów litewskosci) między parafialnymi miejscowościami Kosow i Różana znajduje się dość zwarte terytorium z wcale liczną grupą litewskich nazw miejscowych. Granice tego obszaru na zachód (66) od Kosowa określają osady: Jundziłowicze, Mizgiry, Bołty, Darguże, Buc ki, Towćwiły, Kulesze, Milejki, Żmojdziaki, Skuraty i Jatwież. Nazwa tej ostatniej wsi wskazuje na jaćwieskie pochodzenie przynajmniej czę ści ludności tych osad, gdy natomiast Żmojdziaki zdają się dowodzić, że istniał jeszcze drugi prąd kolonizacyjny — żmudzki. Wynika z tego, że wyspa osadnictwa litewskiego między Kosowem a Różaną powstała dopiero w średniowieczu, mianowicie w XIII wieku, kiedy resztki Jaćwięgów szukały w państwie litewskim schronienia przed Krzyżakami, Polską i Rusią.
Okolice Lachowicz są klasycznym przykładem wieloetnicznego osad nictwa na Białorusi. Tuż na zachód od tego miasteczka, będącego nieg dyś — jak dowodzi nazwa — osadą zamieszkałą przez Lachów — Pola ków, znajdują się Łotwa Wielka i Łotwa Mała. Nieco dalej od nich leżą Turki, a powyżej na północ — Litwa. Dopiero kilka kilometrów na południowy wschód od Litwy położone są Rusiny. Na północ od Lacho wicz jest znowu Jatwież, a na wschód od niej Lachy, poniżej których leżą Litwinczyce. Na południe od Lachowicz siedzą Mazurki i Rusinowicze, na zachód zaś Litowka. Na wschód od Lachowicz znowu wystę pują miejscowości Lachy i Szlonzaki (czyli Ślązaki). Dla kompletu nazw etnicznych wokół Lachowicz brak chyba tylko Prusów, położonych zre sztą nieco dalej koło Cimkowicz. Na obszarze lachowickim, jak wynika z nazewnictwa, zetknęło się więc sześć narodowości: Jaćwleż, Lachy (z Mazurkami i Szłonzakami), Litwa, Łotwa, Rusini i Turki197. Co więcej, okolice Lachowicz są usiane licznymi nazwami litewskimi; oto one: Darowo, Dojniki, Dołgenty, Domasze, Girowo, Jakszyce, Łabusy, Mostwiłowicze (Wielkie i Małe), Naruszewicze, Nacza, Ostrejki, Ponacza, Rakczany, Romaszki, Sakuny, Sawejki, Singały, Talminowicze, Trabowicze. (67)
Ten niezwykle ciekawy teren etnograficzny, jakim były Lachowicze z przyległościami, jest wytworem epoki wczesnego średniowiecza. W wy niku wypraw łupieskich na sąsiednie kraje, książęta ruscy w XI - XIII wieku sprowadzili tu i osadzili na terenach dziewiczych ludność polską i łotewską, a zapewne i litewską czy jaćwieską. Osadnictwo jenieckie w okolicach Lachowicz z uwagi na obecność nazw typu Litwa : Litewka, należy datować raczej na okres staroruski niż epokę rządów litewskich, które rozciągnięte zostały na tę krainę za czasów W. ks. Giedymina (1315-1341). Bowiem władcy litewscy o ile popierali i rozwijali kolonizację bojarską na ziemiach ruskich, o tyle nie przykładali — jak wynika ex silentio źródeł historycznych — starań do osadzania na Rusi chłopów litewskich. Nie można jednak zdecydowanie wykluczyć, iż w pobliżu Lachowicz od niepamiętnych czasów siedziała jakaś grupa ludności starolitewskiej, obok której w średniowieczu zostali osadzeni przymusem Lachowie, Łotysze i Jaćwięgowie. Za obecnością ludności starolitewskiej w tej okolicy przemawiałyby nazwy rzek Szczara (pruska Skara) i Nacza (lit. Nočia).
Do rzędu parafii, które w wieku XVI mogły obejmować katechizacją ludność litewską należy zaliczyć z uwagi na litewską top onomastykę: Iwieniec z wsiami Mieszkucie, Jurciszki, Wołma, Anjdrejaszki, Borcie, Litwa; Kojdanów z wsiami Litwiany, Szylwiły, Narońcie, Norejki.
Sporna co do swego pochodzenia jest w literaturze naukowej wyspa litewska na południe od Niemna, a mianowicie dawna włość Zdzięcioł, lit. Zietela, w której język litewski przetrwał aż do naszych czasów. W skład tej wyspy dawnego osadnictwa litewskiego w XVI wieku wcho dziły otaczające Zdzięcioł wsie: Czynejki, Gierniki, Jezgały, Jatwież, Kocki, Koczkoły, Kurpiesze, Litawory, Małducie, Narbutowicze, Nagorniki, Norcowicze, Obelkowicze, Pacowszczyzna, Pagiry, Tołkuny, Zyborty, Żodejki. Niektórzy badacze, jak np. E. Wolter, J. Otrębsiki oraz H. Łowmiański, uważają Litwinów zdzięciolskich za potomków uchodź ców z Prus lub Jaćwieży z XIII wieku198. Wieś Jatwież, zwana przez zdzięciolskich Litwinów także Dainava, zdawałaby się tę hipotezę w czę ści potwierdzać, ale w takim razie trudno wyjaśnić, dlaczego odosobnio ny dialekt zdzięciolski jest dialektem nie pruskim (czy jaćwieskim), ale litewskim. Kwestię wyjaśnić można przyjmując, że Zdzięcioł jest wyspą osadnictwa starolitewskiego, a oczywista domieszka Jaćwięgów, osadzo nych tu pewnie za W. ks. Trojdena (l269-l281) wpłynęła tylko na pewne właściwości języka Litwinów zdzięciolskich. Obecności Prusów we włości (68) Zdzięcioł źródła historyczne nie wykazują. By cała ludność włości Zdzięcioł wywodziła się z Jaćwieży i dopiero potem uległa litwinizacji — i to w słowiańskim otoczeniu — jest wykluczone: zmiana języka z jaćwieskiego na litewski mogła bowiem nastąpić tylko w warunkach istnienia większości litewskiej.
Za najdalej na południe Białorusi wysuniętą wysepkę litewską można uznać wieś Jodczyce pod Cimkowiczami. Zachowany inwentarz tej wsi z 1614 roku wykazuje w tej miejscowości właściwie same tylko katolickie i zlitewszczone imiona oraz litewskie nazwiska: Miluk, Łukasz i Jaśko Pacukielenia, Wojciuk Plewaczycz, Stasiuk Motczenia — to wszyscy katolicy, a zeslawizowane sufiksy -uk wskazują na ich litewskie pochodzenie. Czysto po litewsku brzmią imiona lub nazwiska następujących chłopów: Jurgis Gireczenia, Herman Szwejkuć, Jurgis Trucienia, Stasiuk Szwejkuć 199. Litewskiego pochodzenia jest d nazwa samej wsi — od juodas — czarny. Pobliska wieś Urwiedź również nazwą ujawnia swe litewskie pochodzenie {por. lit. Urviai). Litewskie 'mogły być też leżące na wschód od Jodczyc Dowmontowicze (lit. Daumantas) i Mockowicze (od Mockus, z polskiego Maciej — Maćko).
Kwestia, czy wyspy litewskiego osadnictwa między Kosowem a Różaną, pod Lachowiczami, pod Kojdanowem i Jodczycami pod Słuckiem są reliktami starolitewskiego, czy też wytworem średniowiecznego osadnictwa litewskiego200, pozostaje otwartą. Analogie w postaci połączonych ze zwartym terytorium litewskim obszarów osadnictwa litewskiego: Dekszniany — Bakszty; Iwieniec — Kamień, a także Zdzięcioła, wczesne wiadomości o Litwinach w Obolcach, przemawiałyby za ich dawną genezą, za tym, iż są one reliktami starolitewskiego osadnictwa. Zwraca (69) uwagę i to, że mieszczą się one w zasięgu litewskiej toponimii na Białorusi, którą wyznacza na południu linia Prużany — Słuck — Rohaczew — Kostiukowicze201, a która mniej więcej odpowiada południowemu zasięgowi bałtyjskiej kultury ceramiki (kreskowanej.
